In de fysieke leefomgeving vinden veel activiteiten en projecten plaats. De initiatiefnemers hiervan –burgers, bedrijven of overheden – hebben hierbij de verantwoordelijkheid om de kwaliteit van de fysieke leefomgeving als geheel te waarborgen. Deze verantwoordelijkheid komt in de Omgevingswet tot uitdrukking in de vorm van een algemene zorgplicht. Daarnaast kent de Omgevingswet voor een aantal onderwerpen een specifieke zorgplicht.
De algemene zorgplicht
De algemene zorgplicht houdt in dat een ieder bij zijn activiteiten voldoende zorg voor de fysieke leefomgeving in acht neemt. Wanneer de initiatiefnemer weet of redelijkerwijs kan vermoeden dat zijn activiteit nadelige gevolgen kan hebben voor de fysieke leefomgeving, is hij verplicht maatregelen te nemen om die gevolgen te voorkomen. Voor zover dat niet mogelijk is, is hij verplicht die gevolgen zo veel mogelijk te beperken of ongedaan te maken. Als ook dat onvoldoende mogelijk is, is hij verplicht de activiteiten achterwege te laten voor zover dat redelijkerwijs van hem kan worden gevergd.
De algemene zorgplicht bouwt voort op de reeds bestaande specifieke zorgplichten die in verschillende wetten zijn opgenomen. Deze zorgplichten beslaan verschillende onderdelen van de fysieke leefomgeving, zoals milieu, natuur en gebouwen. De voorgestelde algemene zorgplicht heeft de gehele fysieke leefomgeving als reikwijdte. Door het algemene karakter hiervan fungeert de zorgplicht als een soort ‘vangnet’. De algemene zorgplicht geldt op die manier ook voor activiteiten of gevolgen van activiteiten die niet nader zijn gereguleerd omdat de wetgever ze niet heeft voorzien.
Opvallend is dat het wetsvoorstel als uitgangspunt neemt dat activiteiten in beginsel kunnen plaatsvinden (‘ja, mits’ en geen ‘nee, tenzij’). Daarnaast kent het wetsvoorstel geen bepaling welke stelt dat een ieder die weet of redelijkerwijs kan vermoeden dat door zijn nalaten nadelige gevolgen optreden, maatregelen moet nemen. De algemene zorgplicht is enkel gericht op degene die een activiteit verricht of een project uitvoert en heeft daarom alleen betrekking op ‘nieuwe’ ontwikkelingen.
De specifieke zorgplicht
Voor sommige onderwerpen acht de wetgever het noodzakelijk dat de zorgplicht nader wordt gespecificeerd. Welke onderwerpen dit zijn is niet bepaald. De wetgever stelt dat het nodig kan zijn de volgorde in de redenering aan te scherpen ten opzichte van de algemene zorgplicht. Het nalaten van activiteiten zou voorop kunnen staan als deze een onomkeerbare aantasting van onderdelen van de fysieke leefomgeving tot gevolg kunnen hebben.
Een concretere omschrijving van zorgplichten maakt het mogelijk dat zij strafrechtelijk kunnen worden gehandhaafd in onmiskenbare gevallen, of wanneer zij niet worden nageleefd. Deze specifieke zorgplichten zullen worden geconcretiseerd door middel van maatwerkvoorschriften, welke worden opgenomen in AmvB’s. Het volgt uit de lex-specialis-regel dat de onderwerpen van de specifieke zorgplichten worden onttrokken aan de werking van de algemene zorgplicht: de specifieke zorgplichten nemen deze rol over.