Biedt technologie zoals AI betere toegang tot het recht?

Miniconferentie nu terug te zien

Praten met je arbeidscontract, vragen stellen aan een archief-AI, getraind met miljoenen geanonimiseerde dossiers van Stichting Achmea Rechtsbijstand en het Juridisch Loket. Het is een kleine greep uit de onderwerpen in de uitzending van de miniconferentie Toegang tot het recht in Den Haag die vanaf vandaag op ons YouTube-kanaal is terug te zien.

Voor iedereen die interesse heeft in vraagstukken op het snijvlak van het recht en de rechtsstaat, techniek en maatschappelijke ontwikkelingen, biedt de uitzending een keur aan concrete ervaringen en inzichten. “Het momentum is nu”, zegt tafelgast Marloes Pomp dan ook, directeur van Govtech NL, lead Europa bij de AI Coalitie voor Nederland, vicepresident van het European AI Forum.

Menselijke maat

Is de afdronk dat ‘machines’ zoals AI-toepassingen ook wel worden genoemd, de menselijke maat helpen vergroten omdat ze de “rompslomp verkleinen”? Omdat er meer tijd is voor rechtsbijstandsverleners om het goede gesprek te voeren? Of komt de juridische hulp vooral van menselijker “AI-agents”, gemaakt in “Europese AI-factories” die naadloos en “ongemerkt” zijn geïntegreerd in de smartphone? En welke rol zouden juristen zelf moeten pakken, nog los van de techniek, als het gaat om verbetering van toegang tot het recht? Onder leiding van gespreksleider Sandra van Heukelom-Verhage, bestuursvoorzitter bij Pels Rijcken, gingen zes panelleden daarover het gesprek aan.

De miniconferentie, die we organiseerden in het kader van de Haagse Vrijheidsweken bij The Hague Humanity Hub, was er misschien eentje die naast antwoorden ook weer meer vragen opriep. En dat is niet zonder reden, blijkt wel uit de reactie van panellid Martijn Scheltema, advocaat bij Pels Rijcken en hoogleraar mensenrechten. “Ik ben voorzichtig geworden om te voorspellen wat AI precies gaat inhouden. Dat is nauwelijks te doen. Wat ik wel bewust doe zeker waar het gaat om AI is denken in kansen, niet in belemmeringen.”

‘Hoofd boven water in complexe samenleving’

Hij definieerde voor het aanwezige publiek en de tafelgasten wat toegang tot het recht kort gezegd inhoudt: “Ja, daar kan je heel veel bij voorstellen. Maar het gaat er dan eigenlijk om dat iedereen in de samenleving in staat wordt gesteld om z’n rechten en plichten te kennen en als zich een probleem voordoet, snapt wat je kan doen. Het betekent ook dat je hulp moet krijgen om je rechtspositie te bepalen en bij het halen van je recht. Dat is niet zo vanzelfsprekend. En dan is het best lastig om in deze complexe samenleving het hoofd boven water te houden.”

Wekelijks 7.500 hulpverzoeken

Bestuurder Rob Janssen van het Juridisch Loket maakte scherp duidelijk dat zijn organisatie dat als geen ander elke dag merkt. “We krijgen wekelijks in totaal ongeveer 7.500 hulpverzoeken. En veel mensen hebben echt hulp nodig.” Daarbij, zo legt hij uit: “Circa de helft van de mensen die zich in de grote steden meldt bij het Juridisch Loket heeft veel moeite met het Nederlands.” Hij deelde enkele voorbeelden, onder meer uit de praktijk in Den Haag. “Wat denk ik het voordeel van AI zou zijn, is dat het de medewerkers van het Juridisch Loket zelf nog meer in staat  stelt om zicht te richten op de mensen en hun vragen en met menselijke maat te helpen. We proberen namelijk verder te kijken dan onze neus lang is. Er zit vaak veel meer achter dat ene probleem waarmee iemand bij ons komt.”

Veilige omgeving

Bij Stichting Achmea Rechtsbijstand klinkt dat bekend in de oren. Er wordt volop geïnvesteerd in het zelfredzaam maken van verzekerden en het verbeteren van de dienstverlening met hulp van bijvoorbeeld AI. “We hebben zo'n 4,1 miljoen rechtshulpdossiers in ons archief. Op het gebied van wonen, werken, winkelen, inkomen, huur, bestuursrecht, sociaal zekerheidsrecht”, zegt Emile de Wijs, bedrijfsjurist en secretaris van de Raad van Toezicht van Stichting Achmea Rechtsbijstand.

“Wat we nu doen is de eerste stappen zetten om daar in een eigen veilige omgeving, in ons eigen domein, dat te voorzien van tooling. Waardoor we met dossiers kunnen communiceren. Via een taalmodel. We willen dat niet voor onszelf houden. We willen dat graag ook delen met andere partijen. Zo zijn we ook in gesprek met het Juridisch Loket. Om te kijken of we iets kunnen bouwen waar ook het Juridisch Loket iets aan heeft.”

De samenwerking is meer dan toekomstmuziek, vertelde Janssen van het Juridisch Loket. “We zijn aan het kijken of we inderdaad die AI samen kunnen trainen. Wij hebben 15 miljoen casussen. Maar van een hele andere orde. Als diezelfde AI getraind door Achmea ook onze dossiers erbij kan nemen, dan leert hij aan twee kanten. We hebben nu al een AI voor onze juridische adviseurs in onze kennisbank zitten. Het helpt ze sneller te zoeken.”

Open armen

De sfeer van samenwerking en positieve teneur rond AI, was voor AI-expert Marloes Pomp, herkenbaar. “Een paar jaar terug kreeg ik met zeer veel moeite iemand te spreken bij de Europese Commissie. Nu worden we met open armen ontvangen en vragen ze: wat heb je nodig? Er is echt een andere tijd aangebroken als het gaat om de inzet van AI. Nu is echt de kans om meer te doen.”

Iemand die daar ook mee bezig is, is Raúl Maduro van Lexgen AI. Zijn AI gebruikt openbare bronnen zoals alle gepubliceerde uitspraken van de rechtspraak in Nederland en de openbaar gemaakte documenten van de overheid. “Eigenlijk alles wat te vinden is in het publieke domein. En wat dus ook beschikbaar is voor de gemiddelde burger, voor iedereen. Het feit dat het beschikbaar is online, betekent nog niet dat het toegankelijk is. En dit is nou precies de behoefte waarin wij proberen te voorzien.”

In een vergezicht gaf industrieel designer Lieke Beelen, oprichter van Visual Contracts (winnaar van de Pels Rijcken Access to Justice Award 2023) aan dat ook zo te zien. “Mijn toekomstbeeld is een contract waar je gewoon mee kunt praten. Waar je aan kunt vragen wat je nu precies op je rekening krijgt aan vakantiegeld dat jaar, zodat iedereen het echt begrijpt.” Ze legde uit als universitair geschoolde zelf net zo goed moeite te hebben met lange teksten, laat staan juridische. Haar organisatie ontwikkelt visuele contracten voor laaggeletterden, bijvoorbeeld in de facilitaire dienstverlening. “Ik ben software aan het bouwen zodat wat ik allemaal met maatwerk heb gedaan, kan opschalen.”

‘Kennisvoorsprong juristerij’

Als jurylid van de award die Pels Rijcken jaarlijks uitreikt voor ondersteuning van initiatieven zoals van Visual Contracts en Lexgen AI, verwoordt Scheltema zijn persoonlijke inzet onder meer als volgt: “Uiteindelijk zou het mooi dat niemand meer misbruik kan maken van kennisvoorsprongen op het gebied van de juristerij.” De AI van Maduro is gemaakt om daar een stap in te zetten. Maduro: “Bedoeld voor de student, een oud vrouwtje en een topadvocaat. Het is onvoorstelbaar hoeveel informatie op mensen afkomt.” Hij waarschuwt wel dat je van AI geen wonderen moet verwachten. “Het is een systeem dat heel veel kan. Maar dat betekent nog niet, met alle respect voor mijn moeder, dat zij het systeem zou kunnen gebruiken en daarmee dan jurist is. Je moet wel geëquipeerd zijn om er gebruik van te maken.”

‘Wat zou jij doen als je mij was?’

En zo klonk er door alles heen telkens ook het pleidooi dat de menselijke factor bepalend blijft. Emile de Wijs: “Door de Universiteit van Tilburg is daar onderzoek naar gedaan. De belangrijkste vraag die een hulpzoekende heeft, is niet om precies te weten wat zijn rechtspositie is. Of precies te weten wat zijn maximale schadevergoeding is. Of hoelang die nog kan doorprocederen om er nog meer uit te halen. Nee, die heeft de basisvraag: vertel mij wat jij zou doen als je in mijn schoenen stond. Die menselijke maat, die moeten we volgens mij met alle techniek die we tot onze beschikking hebben nog gaan krijgen.”

De telefoon pakken

Dat de mens bepalend blijft, lichtte Janssen van het Juridisch Loket treffend toe. Het loket treedt niet op als rechtsbijstandverlener in procedures, maar geeft advies of verwijst door. Het advies is vaak al voldoende: “In al onze zaken gaat tien procent door naar een advocaat. We willen dat de rechtszoekende het zelf kan oplossen. Dat is best een hele opgave. Het kost tijd, maar daarmee zien we wel vaak hele mooie resultaten.” Hij duidde dat met een casus uit de regio. Een arbeidsmigrant die al een paar jaar in de kassen werkte in het Westland, bleek na een ongeval onverzekerd. Een ziekenhuisrekening van ruim 10.000 euro volgde. “Wat onze collega heeft gedaan, die is gaan bellen. Uiteindelijk wilde het ziekenhuis wat betekenen, met het CAK. Die hebben het ook letterlijk opgelost. Dat is waar het iedere dag over gaat. Probeer met andere partijen tot een oplossing te komen. Want dan kan iemand ook weer verder.”

Stopknop

De Wijs van Stichting Achmea Rechtsbijstand had eveneens een voorbeeld waarbij een jurist door te gaan bellen een betalingsprobleem voor een verzekerde oploste, voordat het een sneeuwbaleffect kreeg en de betrokkene steeds dieper in de problemen zou belanden. Pomp kent een soortgelijke aanpak uit haar werk bij de overheid, waar ze met het CJIB (dat onder meer verkeersboetes int) een online stopknop ontwikkelde voor mensen met betalingsproblemen. “Ik denk dat je veel creatiever moet zijn. Ik denk dat daar heel veel winst van te behalen. Er zijn allemaal signalen. Hoe kun je veel eerder op een stopknop duwen voor wie wel wil, maar niet kán betalen. Zodat je aan de voorkant veel eerder aan de slag kunt gaan met schuldhulpverlening.”

Een voorbeeld van menselijk oplossingsvermogen, met inzet van techniek. Maduro: “Daar geloof ik heilig in, dat technologie helpt. Kijk waar we nu zitten op gebied van moderne gezondheidszorg en ons onderwijs, dat is dankzij technologie. Dus dat zou absoluut een welvaartsverbetering met zich meebrengen en het recht toegankelijker maken, om daarop in te zetten. En daarom is het ook zo nuttig dat we hierover praten. Ook zeker met bestuurders van grotere organisaties.”

Menselijke relatie?

Pomp spoorde daarbij alle aanwezigen en toehoorders aan de handschoen op te pakken. “Nu hebben we leiderschap nodig. Want we weten al lang hoe het moet gebeuren. Maar ja, nu moeten we doorpakken.” Wat dat precies dan inhoudt, is de menselijke factor van “samenwerking”, zo vatte onder meer designer Beelen samen, ”juist ook vanuit verschillende disciplines. Wat echt krachtig kan zijn, en dit is letterlijk waar ik het met de UX-design collega's over heb, dat we uiteindelijk al die automatisering gebruiken om efficiënter te zijn. Zodat we ruimte hebben voor menselijke relaties.”

Voor de toehoorders bleef niettemin de vraag ergens knagen: betere toegang tot het recht door machines voor de mens of door meer menselijke machines? AI-expert Pomp waarschuwt voor al te zwart-wit denken over ook die vraag. “We denken nu nog heel erg van dat is een machine, en dit is een mens. Ik denk dat we het straks helemaal het verschil niet meer doorhebben. Dat we er gewoon helemaal aan gewend zijn. Dat dat gewoon in ons leven zit.”

Jaargang 2 | Nummer 5 | Juli 2025

Download (PDF - 4,54 MB)

Een greep uit de bijdragen:

• Een interview met Ben Baldwin, Hoofd Juridisch Advies bij het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, over de juridische nasleep van de coronacrisis.
• Een interview met wethouder Robert Barker over ‘zijn’ zaak: het verbod op fossiele buitenreclame in Den Haag. Met toelichting op de zaak van advocaat Bob Jaasma.
• Een reportage van Inzicht in Arbeidsrecht over gewenst gedrag op de werkvloer, activistische werknemers, de psychosociale arbeidsbelasting en gelijke beloning. Met o.a. Ephraim Dekkers, Noor Schenck en Peter Mauser.