Onderdeel van onze rechtsstaat is dat de overheid wetten maakt, maar niet boven de wet staat. De Staat dient net als iedereen uitspraken van de rechter op te volgen en besluiten en gedragingen van de Staat kunnen aan de bestuursrechter of burgerlijke rechter worden voorgelegd. Het kan dan soms ook gaan om de situatie dat de Staat juist geen besluiten neemt.
Een deel van de maatschappelijke rechtszaken waar mijn kantoorgenoten en ik de Staat in bijstaan, gaat over wat de Staat niet doet, of niet voldoende, veelal gezien door de bril van een belangenorganisatie. Bijvoorbeeld rond klimaatzaken of het stikstofbeleid is dat het afgelopen jaar het geval geweest. De rechter wordt gevraagd te oordelen over de rechtmatigheid van het niet-besluiten, niet-uitvoeren of niet-ingrijpen.
Dat er sprake is van een demissionair kabinet betekent niet dat er geen beleid wordt gemaakt en geen besluiten worden genomen. Een groot deel van ons werk als advocaten gaat dan ook ‘gewoon’ door. Het effect van politieke besluitvorming is doorgaans pas met enige vertraging merkbaar in eventuele procedures. Maar het is goed denkbaar dat we komende jaren opnieuw rechtszaken tegen de Staat zullen zien waarvan de oorsprong in enige mate samenhangt met het uitblijven van beleid of besluitvorming.
Gevolg kan zijn dat een rechter wordt gevraagd een oordeel te geven over een maatschappelijk vraagstuk dat in de kern een politiek vraagstuk is. Het zou beter zijn als de rechtszaak dan betrekking heeft op een keuze die het gevolg is van een expliciet gevoerd, democratisch gelegitimeerd debat. Het maakt duidelijker welke rol elk van de staatsmachten heeft: wetgevend, uitvoerend en rechtsprekend. Het kan soms ook voorkomen dat de rechter het beeld op zich laadt, of op zich geladen krijgt, dat hij op de stoel van de politiek gaat zitten.
Na de zomer houden we met een groot aantal instituties de Week van de Rechtsstaat. Hiermee proberen we door meer inzicht te bieden het vertrouwen in de democratische rechtsstaat te versterken. Ook wij houden daarbij open huis, met onder meer lezingen over bijvoorbeeld klimaatzaken, Schiphol en zaken met een historische context. Het is voor iedereen mogelijk om op 13 september een rondje te maken langs diverse instanties.
Ga bijvoorbeeld eerst eens langs bij de Tweede Kamer, dan de Raad van State, om daarna de Eerste Kamer te bezoeken, vervolgens het Kabinet van de Koning, gevolgd door een bezoek aan ons kantoor, de rechtbank Den Haag en afsluitend de Hoge Raad. Want laat dat nou net een prima route zijn, mocht een maatschappelijke kwestie het hele traject doorlopen van debat tot wet, tot maatschappelijke rechtszaak in hoogste instantie.
